Na eeuwen verborgen te zijn geweest op de zolder van de Westerkerk, is de unieke boekencollectie van de Librije van Enkhuizen weer toegankelijk. Dankzij een promotieonderzoek van Daphne Wouts komt deze 17e-eeuwse stadsbibliotheek, de oudste in Nederland op haar oorspronkelijke plek, opnieuw tot leven.
Vijf jaar onderzoek
Op woensdag 22 mei presenteerde kunst- en boekhistorica Daphne Wouts haar langverwachte tweedelige studie de Librije van Enkhuizen. Geschiedenis en Catalogus, verschenen bij Amsterdam University Press. Wouts promoveerde in 2023 aan de Universiteit Leiden op de collectie en bracht als eerste circa 500 gedrukte werken in kaart volgens internationale bibliografische standaarden. De bijbehorende digitale catalogus is inmiddels online beschikbaar.
Tijdens de feestelijke presentatie in de Westerkerk ontving burgemeester Jeltje Hoekstra-Sikkema van Enkhuizen het allereerste exemplaar van de boeken uit handen van Wouts — een symbolisch moment waarmee de stad opnieuw verbonden werd aan haar rijke intellectuele erfgoed. De belangstelling voor de presentatie was groot: historici, lokale bestuurders en liefhebbers van erfgoed vulden de kerkzaal voor de onthulling van dit cultureel monument.
Burgemeester Jeltje Hoekstra-Sikkema met de boeken over de Librije – foto: Peter Goedhart
Bijzonder is de vormgeving van de publicatie: de boeken van Wouts zijn gedrukt in een historisch geïnspireerd lettertype. “Dat ontwerp sluit aan bij de typografie van de Librije-boeken. En daarmee wordt niet alleen de inhoud, maar ook de uitstraling van het werk verbonden aan het erfgoed waarover het gaat”, aldus grafisch ontwerper Daphne de Vries.
Onderzoekster Wouts noemt het onderzoek “een enorme speurtocht”. Haar werk werd bemoeilijkt door de coronapandemie en onderbroken door de geboorte van haar zoon, maar de liefde voor de Librije hield haar gaande. “Het project was een uitdaging,” zegt ze. “Maar deze plek en deze stad waren inspirerend. En ik had die prachtige boeken ter beschikking, en die vertelden mij het verhaal.”
Zo ontdekte ze twee zeldzame kastcatalogi uit het begin van de 17e eeuw in het Westfries Archief in Hoorn, die cruciale inzichten gaven in de opbouw en groei van de collectie. Eén van de belangrijkste vondsten? Zes aan elkaar geplakte vellen uit 1637, die haar hielpen de geschiedenis verder te ontrafelen.
Volgens Wouts is de Librije “een levend monument” en iets dat “in je hart gaat zitten.” Alle gedrukte werken onderzocht ze zonder handschoenen: “Met gevoel voor het papier werk je voorzichtiger, waardoor je minder beschadigt.”
Wetenschappelijke parels en cartografische trots
Wie de smalle wenteltrap in de Westerkerk beklimt, stapt letterlijk vier eeuwen terug in de tijd. In een serene ruimte wacht een indrukwekkende verzameling van circa 600 boeken, fraai gebonden in leer en perkament. De collectie bestaat grotendeels uit werken in het Latijn, maar bevat ook tientallen Nederlandstalige titels. Onder de topstukken bevinden zich de Biblia Polyglotta van Plantijn, de Cruydtboecken van Dodonaeus en Clusius, en anatomische meesterwerken van Vesalius en Spigelius. Ook kaarten van Mercator en Blaeu zijn vertegenwoordigd — een passende verwijzing naar Enkhuizens maritieme verleden.
Oorsprong van de collectie
De bibliotheek vindt haar oorsprong in 1588, toen predikant Gerardus Vesterman een omvangrijk legaat naliet, bestaande uit voornamelijk theologische werken. Deze vroege verzameling vormde de kern van wat later zou uitgroeien tot de stadsbibliotheek. Onder invloed van stadsarts en verzamelaar Bernardus Paludanus groeide de collectie gestaag. In 1615 kreeg de collectie een vaste plek op de verdieping van een aanbouw aan de kerk.
In de 19e eeuw raakte de bibliotheek in de vergetelheid — tot begin deze eeuw. Sinds 2012 zorgt de Stichting Librije Westerkerk Enkhuizen voor behoud, restauratie en toegankelijkheid van deze unieke collectie.
Ruim vier eeuwen later behoren veel van deze boeken nog altijd tot de collectie — een zeldzaamheid in Nederland. Dankzij minutieus onderzoek van Wouts is nu ook duidelijk hoe de inrichting van de ruimte, de rangschikking van de boeken en het beheer ervan zich door de eeuwen heen hebben ontwikkeld.
Een blik in de verborgen boekenschat van de Westerkerk – foto Peter Goedhart.
De herontdekking en ontsluiting van de Librije markeren niet alleen het einde van een jarenlang onderzoek, maar ook een nieuw begin voor deze verborgen parel van de Nederlandse boekgeschiedenis. Met het werk van Wouts begint een nieuw hoofdstuk voor dit eeuwenoude monument van kennis en cultuur.